Dy rreshta për 8 marsin dhe “feministet”

Nga Albana Nexhipi

Të festosh apo të protestosh? Kjo është dilema e madhe që gërryen çdo 8 mars viteve të fundit, mendjen e zemrat e atyre që duan një pozitë më të mirë për femrat në shoqërinë shqiptare, e cila, me thënë të vërtetën, ka ndërtuar një qasje jo të shëndetshme ndaj gjysmës tjetër që ndërton njerëzimin dhe mbrujt ekzistencën. Janë thënë e ç’nuk janë thënë për të gjitha ato që mblidhen e hanë nga një picë, që kërcejnë me shoqja-shoqen si dikur mbrëmjeve të vallëzimit në komunizëm, për ato që “harbohen si ezhdërha” lokaleve të natës, duke shijuar po me sho-shoqen zhveshjen e ndonjë striptisti muskuloz, të cilave s’u vjen zor, por zgjedhin këtë lloj “shfrenimi” me alkool e dajre, në vend të protestave të organizuara me pankarta, (shoqëruar mundësisht me ndonjë përplasje me policinë, siç është bërë rëndom zakon protestave civile shqiptare).

Është thënë e ç’nuk është thënë, por ndërkaq është harruar e shkuara. Është harruar se mendësia që ngjiz njeriun, është edhe ajo që ndërton shoqërinë, e në rastin tonë ky është edhe thelbi i debatit. Një pjesë e mirë e nënave tona, (baballarëve, vëllezërve, por edhe e vetë neve), janë/jemi mbrujtur me mendësinë se 8 marsi është një ditë feste, ku duhen uruar nëna, bashkëshortja, motra dhe shoqja për arritjet e tyre, një mendësi kjo që i ka rrënjët në të shkuarën komuniste, kur, për të shenjuar arritjet e veta, sistemi ndërtoi bindjen se kjo ishte dita e festimit të arritjeve të gruas në socializëm (e cila, më thënë të vërtetën, gëzonte asokohe pozita më të shëndosha se sot, duke u konsideruar vërtet e barabartë me burrin në fjalë e në vepra).

Pra, është pikërisht kjo fashë moshore (45-65 e më tej), e cila, e brumosur me të tillë mendësi, zgjedh sotdita, qoftë për të pasur një ditë ndryshe, qoftë për të gëzuar mbërritjen e moshës, gëzimin e rritjes së bijve, nipërve e mbesave (një proces i bukur e i vështirë në jetën e çdo gruaje besoj, që duhet konsideruar vërtet arritje), por edhe për t’u çeplendisur, të mblidhet e ndajë një çapë bukë e një vallëzim, duke e shënuar me kaq “festën” mbi arritjet e veta. Ndërkaq, të tjerat, më të rejat, në emër të dimensionit feminist, e të qenit të lira dhe për të thyer një tabu shoqërore, zgjedhin të “harbohen” nën avujt e alkoolit, muzikës së lartë dhe meshkujve lakuriq, duke përcjellë kështu idenë e një “modeli barazie” me botën mashkullore, së cilës shoqëria nuk ia konsideron tabu qejfe të tilla.

Do pyeste dikush: “po mirë, e ku qëndron problemi këtu?”, një pyetje kjo që po e shtroj edhe unë ndërkohë, përballë moralizmave dhe detyrimit të të parit të 8 marsit absolutisht si ditë proteste, një qasje që ka nisur t’u kërkohet me përdhunë të gjitha grave, pavarësisht moshave e formimit që kanë, sidomos prej atyre  grave që e mbahen si të emancipuara e feministe, të cilat  ironizojnë dhe tallin festimet apo mosprotestimet e tyre, gjithmonë në emër të një pozicioni e trajtimit sa më të mirë të gruas në shoqërinë shqiptare. Pyetja tjetër që më lind është a janë vërtet pro gruas të tilla gra? (Dhe nuk po përfshij qëllimisht burrat, se ky është së pari një debat mes nesh). A duhet të bëjnë avokatin e djallit, në të vetmen ditë që gratë e moshave dhe shtresave të ndryshme e projektojnë si ditë gëzimi, duke u shkaktuar kështu, pikërisht në ditën kur ato paqtohen nja dy orë teksa hanë një picë, atë ndjesi përdhosjeje, paaftësie e fyerje, që vetë ato “mbrojtëset e grave”, pretendojnë se këto “të shkretat” vuajnë 364 ditë prej burrave e gjithë shoqërisë? A janë vërtet pro gruas, asaj masives shqiptare, që është edukuar prej të ëmës me modelin e të mos bërit zë ndaj burrit, e moskërkimit të të drejtave të veta, e të ulurit kokën se burri ka gjithmonë të drejtë, e të punuarit “derrçe” për të rritur fëmijët e mbajtur në këmbë familjen, që e sheh këtë ditë si të vetmen kur i mirënjihet mundi? A janë vërtet pro gruas, asaj që do të rrojë ndryshe, që do t’i përshfaqet shoqërisë qoftë edhe duke prekur një mashkull nudo në publik? A janë vërtet pro gruas, kur ajo zgjedh ta gëzojë 8 marsin në lirinë e vet të plotë (ashtu siç ajo mund ta dijë)? Them se jo. Se të duash gruan dhe ta mbështesësh atë, do të thotë në radhë të parë t’i bëhesh krah e të mos e gjykosh në zgjedhjet që bën. Në do të jetë mëmë, qoftë e lumtur, në do të jetë rebele, qoftë e lumtur, në do të jetë lezbike, qoftë e lumtur, në do të hajë pica për 8 mars i bëfshin mirë, në do të vallëzojë me shoqet, Zoti ia shtoftë qejfin.

Kjo është mënyra si duhet ta shohim gruan nëse e duam, e jo ta kryqëzojmë edhe për 8 mars, duke i vërvitur në surrat modele sjelljesh gjasme më të vlera nga modeli i tyre, duke i bërë të ndihen të paafta për të ndërtuar diçka edhe në ditën që ato e projektojnë si të tyren.

Fakt është që ashtu si gjithë qeniet e kësaj bote, edhe gratë edukohen. E po ashtu si gratë e gjithë botës, edhe ato shqiptare kanë nevojë të edukohen, por jo përmes neverisë, cinizmit, pozitave inferiore, por duke i mësuar ta duan veten dhe gjërat që bëjnë, një hap që do t’i nxisë t’i shohin gjërat ndryshe, e sidomos të rrisin bijë e bija me dijeninë që asnjë nga të dyja gjinitë s’është më i mirë se tjetri, se të dy gëzojnë të njëjtat të drejta në këtë dynja. Dhe vetëm kur një qasje e tillë t’u mësohet individëve qysh në kopsht, vetëm atëherë do mund ta ndërtojmë gradualisht, por qëndrueshëm, 8 marsin si ditë reflektimi për përmirësime të mëtejshme. Por deri atëherë, ju lutem, lërini gratë ta rrojnë si të duan këtë ditë, se mjaft kushtëzohen ditëve të tjera të vitit.

Dy rreshta për 8 marsin dhe “feministet”

Gjithë  grave (nga Alda Merini)

 

Shqipëroi Albana Nexhipi

E brishta, e begata grua,  matricë parajse,

një grimcë faji je

edhe në sytë e Zotit,

pavarësisht luftrave të tua të shenjta

për emancipim.

Ta shqyejnë bukurinë,

dhe  një skelet dashurie mbetet,

që thërret ende hakmarrje,

e vetëm ti ia del

të qash sërish,

tek kthehesh dhe sheh bijtë e tu,

tek kthehesh dhe s’di ende ç’të thuash,

duke heshtur e mrekulluar,

duke u bërë at’çast e madhe si toka,

dhe shpalosur  këngën tënde të dashurisë.

 

Letërsia e sotme shqipe: kaotike, e izoluar dhe në tranzicion

Postuar më: 30 Korrik 2015 09:16

Autorët e botuar nga UET-Press, Ben Blushi, Blendi Fevziu dhe Preç Zogaj rrëfejnë këndvështrimet e tyre

Nga Albana Nexhipi

Të rihapësh debatin mbi letërsinë e sotme shqipe, cilësinë, pëlqyeshmërinë apo përhapjen e saj nëpër botë, do të thotë ta vësh gishtin në një nga plagët më të njoma të kulturës sonë postkomuniste, e cila, me sa rezulton edhe nga mendimet e disa prej autorëve më bashkëkohorë shqiptarë, nuk ka mundur të krijojë ende një habitat të favorshëm për një letërsi të hapur ndaj shijeve dhe gjykimeve të lexuesit ndërkombëtar.

Të pyetur mbi tiparet e kësaj letërsie, profilin dhe arketipin e saj, Ben Blushi, autor i katër librave, tri prej të cilave romane tejet të suksesshme në treg, njëri me Çmimin Europian për Letërsinë mbi shpinë; Preç Zogaj, një nga shkrimtarët e publicistët më aktivë në kontekstin aktual shqiptar, dhe Blendi Fevziu, gazetar i njohur e autor i disa prej biografive më të shitura viteve të fundit, rrëfejnë perceptimet e tyre mbi letërsinë e sotme shqipe, prej nga shquhet qartazi skica e një letërsie ende të izoluar, kaotike e në proces tranzicioni.

 

BEN BLUSHI

Jeni një nga shkrimtarët e paktë shqiptarë, me të cilin kritika është marrë kaq shumë, edhe pse me kaq pak tituj në treg. Si ndiheni?

Po më bën një kompliment të madh. Unë kam nisur të shkruaj shumë i vogël, por kam botuar shumë i madh, që 14-15 vjeç ndoshta, por kam pasur gjithmonë frikë ta ndaj gjënë me të tjerët. E fitova këtë kurajë para 7-8 vjetësh, me sa duket koha bën të vetën dhe lëkura jote regjet. Kjo më ndodhi edhe mua.  Mora guximin të shkruaja një libër të gjatë, e shpresoj të më vazhdojë akoma ky pasion.

A mund të cilësohet letërsia e sotme shqipe si letërsi e tranzicionit? Nëse do t’ju kërkoja një arketip të letërsisë shqiptare, si do ta ravijëzonit atë me dy-tri elemente? Kë do veçonit si tipar dallues të sajin?

Përsa i takon letërsisë shqipe, ajo vuan tranzicionin si çdo fushë e jetës në Shqipëri, me përjashtim të futbollit, se futbolli i kapërcen kufijtë e Shqipërisë më kollaj, si sport në përgjithësi, e edhe kur është i keq,  prapë ka ndjekës, kurse letërsia s’e ka këtë fat. Letërsia në Shqipëri është pak e vështirë. Nuk është se kemi një traditë letrare të konsoliduar. Në fakt është edhe një fat i madh të bazohesh në traditën tonë letrare relativisht modeste. Unë e them herë pas herë se sado që fabulat tona janë fabula shqiptare, se ne jetojmë në Shqipëri, mënyra si është rritur narracioni, stili, teknika në fakt, është ndërkombëtarizuar. Se letërsia mirë apo keq po globalizohet dhe kjo kërkon teknikat e veta, por po globalizohet, kështu që edhe unë si shumë autorë të tjerë shqiptarë, nuk bëj përjashtim.

Po për mua është akoma e izoluar letërsia shqiptare. Është akoma e izoluar edhe për faj të gjuhës. Jemi një popull i vogël me një gjuhë unike dhe duke qenë një popull i vogël shumë i izoluar, bota ka pasur shumë pak interes të marrë vesh ç’themi e ç’shkruajmë ne në shekuj. Shumicën e rasteve jemi izoluar vetë, një pjesë të kohës na kanë izoluar të tjerët, por sido që ka ndodhur, të tjerët kanë pasur shumë pak interes të mësojnë gjuhën tonë, të përkthejnë produktet tona letrare. Letërsia po ashtu ka një fat të keq, që nuk është si muzika. Muzika nuk ka nevojë për përkthim, letërsia duhet të përkthehet dhe muret linguistikë gjithmonë i sakrifikojnë letërsitë e vendeve të vogla. Po pavarësisht nga këto, letërsia jonë s’e ka çarë dot rrethimin politik, nuk e di apo ajo atë  gjeografik që kemi pasur në shekuj. Kështu, mbetet e izoluar, nuk del nga kufijtë e Shqipërisë. Pra për të gjetur një treg më të madh, është shumë e vështirë akoma. Nëse më pyet është e keqe, e mirë, e bukur,  do të thosha që  është një letërsi që nuk ka ardhur  ende në ditët tona. Domethënë nuk e ka shkruar ende shqiptari i ditëve që jetojmë, domethënë që letërsia jonë, përfshi dhe mua po të duash, s’e ka vizatuar apo fotografuar dot akoma  shkrimtarin e shekullit ku jetojmë. Zakonisht letërsia ecën me hap më të ngathët se shoqëria, ajo është pasqyrë e saj. Në disa raste edhe i paraprin, por letërsia e ditëve tona s’ka ardhur akoma. Jemi ende kam përshtypjen  në vitet ’70- ‘80, aty rrotullohemi, atë tip shqiptari kemi qejf të pikturojmë. Unë jam dhe më keq. Unë jam pesë shekuj pas. Pra letërsia jonë vuan ende një lloj izolimi. Nuk ka treg jashtë Shqipërie, ka shumë pak.

Kush duhet ta krijojë këtë treg? Si krijohet?

Shumica e shqiptarëve për çdo problem që kanë, ia hedhin fajin shtetit apo qeverisë. Unë nuk hyj  tek ata që them që e ka fajin qeveria që nuk hyjmë tek ata që botohemi jashtë. Nuk ka lidhje. E para besoj është kufizimi linguistik, që e thashë, pra një gjuhë që e flasin 3-4 milionë njerëz apo 5 në gjithë rajonin… Unë besoj se talentet kanë për ta gjetur rrugën e tyre, sido që të vijë puna. Kur ne të kemi shkrimtarë shumë të mëdhenj, mirë apo keq, ata do ta gjejnë udhën e tyre.

 

BLENDI FEVZIU

Do të doja t’ju pyesja për letërsinë bashkëkohore…

Nuk jam ekspert i letërsisë shqiptare. Njoh atë pjesë të letërsisë shqiptare që vjen më pranë nesh e që ka pasur më shumë zhurmë. Kam lexuar gjithë librat e Blushit. Lexoj padyshim çdo libër që boton Ismail Kadare, lexoj librat e Fatos Kongolit, kam lexuar librat e Ylljet Aliçkës, kam lexuar aty-këtu libra të tjerë që janë botuar këto kohë, por nuk jam ekspert i letërsisë bashkëkohore shqiptare dhe nuk mund të të them një mendim të saktë për këtë. E vërteta është që ka një ndryshim të stilit të letërsisë, ka një ndryshim që, për fat të keq, nuk po kuptohet jo vetëm nga një pjesë e madhe e botuesve, por edhe nga autorët. Ka një letërsi që sjell një stil më dinamik tani. Edhe në botë ka ndryshuar koncepti mbi letërsinë. Nuk ka më letërsi të futur në sirtarë, të përcaktuar mirë, roman, novelë, tregim, poezi. Çdo gjë sot quhet letërsi dhe libri në vetvete ngërthen interes. Libri mund të jetë gjysmë historik, gjysmë publicistik, gjysmë ese, dhe këto lloj zhanresh janë sot zhanre shumë të lexueshme. Libri i fundit i Kadaresë, “Mëngjese në Kafe Rostand” për shembull, është pikërisht në këtë stil dhe është i jashtëzakonshëm.

Sa u përket tematikave të letërsisë, ato nuk kanë lidhje me tematikat e kohës. Nuk e dikton dot letërsinë. Letërsia ka një kalendar të pakohë, një kalendar që nuk lëviz me ritmin. Ndryshe do ishte gazetari, nuk do ishte letërsi. Kështu që në këtë aspekt gjithçka shkon normal, nuk ka ndonjë ndryshim të madh të tematikave. Tematikat e letërsisë botërore mbeten po ato që nga lashtësia: kthehen e rikthehen motivet e dashurisë. Kthehen e rikthehen motivet që lidhen me misterin, me xhelozinë, me smirën, domethënë tematikat botërore janë po ato.

Unë mendoj që lexuesi qëndron tek libri në Shqipëri. Nuk ka pasur ndonjë largim. Ne duhet të kemi një gjë parasysh sot, që pjesa më e madhe e lexuesve, sidomos e lexuesve në moshë të re, lexojnë në gjuhë të huaj, domethënë mosha nën 30 vjeç e  ka më të thjesht leximin në gjuhë të huaj, sesa në gjuhën shqipe, dhe ky është një fenomen që do të vijë duke u konsoliduar. Të gjithë ata që studiojnë jashtë, të gjithë ata që e bëjnë shkollën në një vend të caktuar, në Britani, në Francë, a nuk e di, janë njerëz që lexojnë në gjuhën e vendit ku shkollohen. Dhe ky është një fenomen me të cilin do përballemi. Siç është fenomeni i globalizmit, që është një gjë me të cilën do përballet edhe Shqipëria.

Po publicistika?

Mendoj që e gjithë publicistika ka një frymë të re. Nuk është kaq publicistikë e mirëfilltë. Është një lloj miksimi i letërsisë me publicistikën, i historisë, të gjitha bashkë në një gjë, që në fund fare quhet libër dhe në fund fare quhet një gjë që lexohet këndshëm.

Unë mendoj që publicistika është në çdo vend të botës shumë interesante. Tani unë them që ti thyejmë këto kategorizimet, letërsi, publicistikë gjini. Shumë prej librave sot më të lexueshëm në botë, shkruhen përgjithësisht nga njerëz që vijnë nga bota e publicistikës. Unë e kam përmendur disa herë si shembull Misha Glenny-n, një gazetar të BBC-së që mbulonte Ballkanin, i cili bëri historinë më të suksesshme të Ballkanit. Historia e tij e Ballkanit është një kryevepër  e historisë botërore. Por nuk është histori e mirëfilltë. Nuk është histori në nivelin akademik të tekstit, është një histori e divulguar dhe e rrëfyer kuptueshëm për të gjithë. Për herë të parë, publicistika e ka çuar historinë nga një temë akademike, pra nga një zhanër akademik, në një temë për publikun e gjerë. Pra ti e lexon historinë gati-gati si rrëfimin e një përralle, gati-gati si një rrëfim të lirshëm dhe jo si një tekst akademik mbushur me referenca e dokumente që bëhet i mërzitshëm.

 

PREÇ ZOGAJ

Preç Zogaj: Janë në njëfarë kaosi letrat shqipe. Mungesa e një kritike të specializuar ka bërë që gjithë ky produkt të jetë pak a shumë si një magazinë pa inventar, që e vështirëson orientimin e lexuesit drejt vlerave, por në njëfarë mënyre ka bërë disi vulnerabël edhe vetë vlerën. Prandaj unë e shtroj me forcë këtë çështjen e politikave kulturore, sepse politika kulturore nuk është politikë për zgjedhje apo politikë që vendos çfarë do botohet apo të censurojë, sepse është shoqëri e lirë tani, por është politika që inkurajon përzgjedhjen profesionale të vlerave. Ta zëmë se, për ta ilustruar, unë dua të shkruaj një shkrim për poetin tonë të madh, Fatos Arapi. Po unë nuk kam kohë ta shkruaj, sepse duhet ta shkruaj mirë dhe më duhet një muaj kohë. Po kush ma paguan mua? Ai artikull bën 50 mijë lekë. Dhe atëherë për vepra të tilla ministria duhet të ketë një politikë kulturore, që rubrikat kulturore të gazetave që botojnë artikuj për letërsinë e madhe, apo që publikojnë përkthime të rëndësishme, të paguhen në mënyrë dinjitoze, që unë të bëj qetësisht jo vetëm një artikull, por një studim për poezinë e madhe të Fatos Arapit dhe të paguhem 500 mijë lekë. Nuk dua ta banalizoj, se unë do ta bëj atë që kam ndërmend, por dua të them që me të vërtetë ka një rol të madh politika kulturore në inkurajimin e hierarkisë së vlerave. E krijon libri, nuk diskutohet, në kohë, por ne flasim sot, në të nxehtë. Lexuesi duhet ta dijë ku po shkon, pak a shumë. Ky është mendimi im.

*Intervistat janë marrë gjatë Panairit të Librit Tiranë, nëntor 2014.

Çorapi i gjuhës dhe lëmshi i moskuptimit

 Postuar më: 21 Tetor 2015 09:50

-Një hall mbi “puritanizmin” dhe “dinamikën” në  shqipe

Nga Albana Nexhipi*

Ishte në fakt një diskutim rastësor, nga ata që mpleksen vrap e vrap me kafen e mëngjesit, teksa ti rend  detyrave të ditës. Një diskutim rastësor, por lidhur me një debat tejet të mprehtë, ngase po shndërrohet dora-dorës në një prej dëmtuesve më të mëdhenj të shqipes, e në një prej shkaktarëve kryesorë të moskuptimit, që gjallon sot dita mes shqiptarëve në shumë fusha.

Ndodhi kështu: teksa flisja e shqetësuar mbi sasinë e fjalëve jo shqip brenda një materiali të përkthyer,  profesor Gilman Bakalli, kolegu dhe një prej bashkëpunëtorëve të mi më të mirë mediatikë, me të cilin kam ngjizur shumë emisione mbi komunikimin dhe rolin thelbësor të fjalës në të, më pyet në jam puritane e shqipes. Pyetja i rrjedhojë natyrshëm ngase atë çast po këmbëngulja zellshëm në shqipërimin e fjalës relevant, që sipas meje krijonte paqartësi kuptimore e shumica nuk e merrnin vesh. Më kapi ca gafil, se me timen nuk mëtoja puritanizmin.  E keqja qe që thellë-thellë ndjeva edhe një nuancë akuze, çka më trembi, se nuk i kam qejf konservatorizmat dhe dëshiroj, edhe si përkthyese që jam, pasurimin e shqipes me fjalë  dhe kuptime të reja.

Profesorit iu përgjigja që s’jam puritane, por pyetja jo vetëm që më dogji, por më nxiti edhe të përqendrohesha tek shqetësimi që më kishte shtyrë t’i shëmbëlleja puritanes, për të parë ç’po ndodh konkretisht me shqipen, kur të pakta janë gjasat që përdorimi i saj të të prodhojë të mira materiale (për të cilat luftohet më shumë),  e po ashtu kur vlerat e meritat që mund të marrësh prej shkrimit e përdorimit të mirë të saj, janë po aq të pakta për shkak se “të gjithë jemi shqipfolës”. Kështu, nga një “hulumtim” dy-tre ditor i bisedave në ambientet ku ndodhesha, tejet e vëmendshme ndaj çka thuhej e diskutohej,  vërtetova katërcipërisht atë që m’i kishte cingëritur nervat:  që tashmë qe bërë thuajse normale, që mendimi, teksa flitej e shkruhej në lëme të ndryshme akademike politike e mediatike, të përcillej me fjalë të marra borxh nga të tjera gjuhë, të cilat pandehej se shprehnin “më mirë” atë që folësi dëshironte të thoshte; siç qe bërë normale gjithashtu, që edhe teksa përpiqeshe t’i shqipëroje ca prej tyre, natyrisht brenda hullive shqipëruese/fjalëformues të shqipes, t’i futeshe  kokë e këmbë një debati që në linja të përgjithshme përmblidhej në kundërvënien  puritan/konservator apo liberal/modern (ku të parët  akuzoheshin për cungimin e kuptimit të fjalës,  tharjen e tij; se gjasme gjegjësja në shqip nuk e shprehte saktë atë që gjuha e origjinës synonte, duke nënkuptuar vazhdimisht një nuancë kuptimore që leksiku shqiptar s’ta ofronte (!), kurse të dytët, “modernët”, këmbëngulnin që gjuha është dinamike e si e tillë ishte/është normale që t’i trupëzohen edhe fjalë të huaja, për shkak se na pasurojnë me fjalë e kuptime të reja).

Keqkuptimi lidhet në fakt me atë që cilësohet si dinamizëm i gjuhës,  i cili është procesi që pasuron leksikun, duke e përditësuar me fjalë të reja që burojnë nga  zhvillimet e ndryshme shoqërore, shkencore etj., në një periudhë të caktuar historike. Pra është e logjikshme që në periudha të ndryshme të zhvillimit të vet, shqipja të ketë marrë e dhënë fjalë nga gjuhët e popujve me të cilët ka bashkëpunuar (latinishtja, greqishtja e vjetër, turqishtja, frëngjishtja, italishtja), siç  është mëse e  logjikshme edhe huazimi sotdita i fjalëve nga anglishtja, frëngjishtja, italishtja a ndonjë gjuhë tjetër, pikërisht për të njëjtat motive: se u përkasin kombeve që diktojnë udhët në ekonomi, politikë e teknologji. Por, në gjithë këtë ngjashmëri logjikash, ka një kleçkë! Huazimet e deridjeshme janë kryer të gjitha  sipas logjikës gjuhësore të shqipes (jo pandehmave me përafërsi), e cila është mjaft e qartë në këtë drejtim, dhe saktëson se shqipja trupëzon të pandryshueshme (duke ua përshtatur rregullave të veta të drejtshkrimit e drejtshqiptimit, natyrisht) fjalë që shënojnë fenomene, koncepte të caktuara, terminologji (rasti i fjalës televizor për shembull, kur bashkë me pajisjen kemi huazuar dhe fjalën, apo fjala kompjuter etj.). Ajo sqaron gjithashtu edhe se të gjitha ato që e kanë gjegjësen në shqip e përdoren qesim quhen barbarizma e i bëjnë mjaft dëm gjuhës dhe marrjes vesh, siç përcakton edhe të tjera kategori leksikore, si neologjizmat e arkaizmat apo mekanizmat bazë të funksionimit të tyre. Ndërsa sot nuk ndodh kështu! Sot, për lehtësi bashkëbisedimi a shkrimi (dembelizmi intelektual, kam bindje unë), fjalët i  trupëzohen hamendësisht leksikut, duke krijuar për rrjedhojë jo vetëm një kaos në komunikim, por edhe keqkuptime në masë mes njerëzve, të cilët tjetër pandehin se thonë e tjetër kuptohen (dhe kjo duket qartë edhe nga rrëmuja ku është zhytur mendimi intelektual shqiptar), pa u ndërgjegjësuar për peshën e madhe që ka mos shqipërimi dhe mos dakordësimi mbi fushat kuptimore të fjalëve,  pa  e ditur që një pjesë e logjikave të gabuara dhe keqkuptimeve rrjedhon pikërisht prej tyre.

Përmenda që pas diskutimit me profesorin iu futa një “hulumtimi” afatshkurtër, i cili në fakt vërtetoi “parandjenjën” që kisha pasur.  Po ua sjell shkurtimisht dhe juve, në mënyrë që mos t’ju bind, t’ju ngjall dyshime mbi fenomenin, e rrjedhimisht t’ju tërheq vëmendjen, duke iu çuar drejt analizës dhe  reflektimit. Mes gjithë barabarizmave që dëgjova, relevant ishte ajo që ma vrau veshin, ngase përdorej rëndom. Teksa përpiqesha ndërkaq ta shqipëroja sipas  konteksteve ku artikulohej, m’i shpëtonte kuptimit të parë e më lodhte në mbërritjen e fushave të tjera kuptimore. Kështu, nisa të pyesja poshtë e përpjetë, kë takoja (njerëz të shtresave e formimeve të ndryshme) në e kuptonin çdo të thoshte.  Shumica ishin të bindur që e kuptonin, që e dinin, dhe jepnin variantet e tyre.  Disa këmbëngulnin që relevant do të thoshte kryesor, pjesa tjetër i njohur, e më mbresëlënësja qe i/e krahasueshëm apo i/e ngjashme (shembulli që unë ta kuptoja më mirë ishte “Fjala kupë ështërelevante për fjalën filxhan”. Me demek: “Fjala kupë  është e ngjashme me fjalën  filxhan”). Kur pyesja pse zgjidhnin relevant  e jo një nga  gjegjëset shqip që mendonin, përgjigjja ishte  se  ajo e jepte më qartë idenë (!).

E hutuar nga hulumtimi në terren, nisa të gërrmoja online. Sipas fjalorëve që m’u shfaqen me kërkimin  e parë (Macmillan, Learners, Merriam-Webster) origjina e fjalës rezultonte skoceze, etimologjikisht me bazë latine, ngjizur në shekullin XVI, për të shënuar (ri)ngritjen (raising up).  Vetë anglezët i mvishnin disa kuptime, pjesa më e madhe e të cilave lidheshin me lidhur ngushtësisht me…i/e duhur, i/e nevojshme, i/rëndësishme (si për shembull: Once we have all the relevant information, we can make a decision/ Me të pasur informacionin e duhur/nevojshëm, do të marim një vendim  apo Ignore that comment. It’s not relevant./ Mos ia vër veshin atij  komenti. S’është i rëndësishëm). Ndërkaq, edhe italianët nuk i ishin shmangur shumë kuptimit e parë  të fjalës në anglisht. Sa për shqiptarët, merret me mend besoj sa qartësisht e kanë përdorur e rrjedhimisht sa janë marrë vesh me njëri-tjetrin.

Por shqetësimi im shkon përtej një fjale. Ai lidhet ngushtësisht me diçka që po merr përmasat e fenomenit: fenomenit të mjegullsisë së kuptimeve (për të rinjtë) dhe hermetizmit gjuhësor (për të moshuarit). Dikush do thotë herët u kujtove! Të rinjtë i kanë kohë që i kanë mbyllur veshët nga ai krah, e po ashtu edhe mosha e tretë, që as kur i bëjnë rritje pensioni s’dëgjon më. E mbase ka të drejtë, por unë,  tek e shoh të përhapur në masë mes mendjeve që veç për këtë pjesë s’e vrasin mendjen, më kap paniku dhe bëj ca hesape, se ç’lëmshnajë do gjallojë mes shqiptarëve kur brezi që përpiqet të shqipërojë të jetë bërë për rahmet dhe brezi i ri të jetë mpirë nga moskuptimi në masë. Përfundimi më duket i frikshëm, ndaj thashë të tentoja një biçim paralajmërimi, për atë që mund të na presë teksa do jemi tek të 65-at e do pretendojmë më kot të kuptohemi e të na kuptojnë, apo të përpiqemi të komunikojmë për të dhënë sikur një të njëqindën e eksperiencës që  kemi,  në mbarëvajtjen e shoqërisë. Hesapet bëjini vetë, ndërkaq shpresoj të bëheni ca më tepër “puritanë”, e të mos guidoheni nga konfidenttizmi joefiçent, teksa aplikoni diskurse inovative. Ju faleminderit!

* Pedagoge në Dep. e Komunikimit dhe Mrdh. Publike, UET, përkthyese, gazetare.

 

Çorapi i gjuhës dhe lëmshi i moskuptimit

 

Edhe një herë për “Kandidatin” e Blushit

Postuar më: 10 Nëntor 2015 09:34

Kanë ngrirë frymët nën jakat e ndotura

dhe flokët e thinjtë.

Bebëzat shtangur kanë në babëzi.

Pesha fajesh mbi kurrize të çala,

shëmbëllejnë gunga makutërie të përdala.

Dheu im,

pse farën tënde katandis kështu?

Pse dinjitetin bijëve ua mohon?

Pse buzëqeshje s’ngjiz balta ime,

po ndotje e dhimbje pafund prodhon?

I trodhe bijtë dheu mëmë!

Në palcë, shpirt e mendje…

I trodhe, ndaj egërsinë s’ta kursejnë.

Pesha fajesh mbi kurrize të dala,

gunga makutërie të përçudnuara shëmbëllejnë.

Tiranë, 2014

Nga Dacia Maraini

Gra pa frikë  

Të shtrenjtat e mia ankthplota gjithë frikë,

në doni si njerëz dhe jo si objekte t’ju shohin,

një luftë të dhimbshme duhet të nisni një orë e më parë,

veç jo ndaj burrave,

po ndaj vetes, që sytë ia nxirrni me gishtërinj

për të mos parë padrejtësitë e bëra.

Një luftë me gjithçka ndaj kujt ju sheh armike,

rivale, objekte gjithëfarësoj;

ndaj kujt ju fyen përditë pa e ditur se po e bën,

 ndaj kujt ju tradhton;

ndaj gruas-ikonë,

që ju sheh ndjellëse prej kornizës së trëndafilave që treten mëngjeseve,

dhe ju zhbën e copëton pa dalë ende në dritë;

rrëzëllitëse prej gjerdanëve,

por e pa krahë,

e pa këmbë

e pa gojë,

me bagazh kurrëgjë tjetër veç një dashurie të flashkët,

të stërlodhur,

zhgënjyese e detyruese

(e di, detyra e të dashurit me patjetër, ju bën ta urreni dashurinë)

një dashurie pa zgjedhje,

instinktive,

brutale.

Nga kjo dashuri velëse duhet të ikim të shtrenjtat e mia.

Të shtrëngohemi në solidaritet, të lira në pafundësi për të qenë ne,

të plota,

të forta,

të sigurta,

pa frikëra.

Të shtrenjtat e mia me gishtat që u  kutërbojnë hudhrash,

të shtrenjtat e mia me variçe,

sygjakosura, duardara e gojëndryra!

Ju kanë mësuar të jeni budallaqe,

të thoni ngahera po me një besim degradues,

pafajësi masakruese dhe besim të shtypur.

Ju kanë mësuar të bindeni, të heshtni,

të rrisni fëmijë gëzueshëm dhe çiltër,

pa u ndjerë.

T’i shërbeni, mbështesni, ngushëlloni burrin,

gjithmonë atë, iluzionin e tij racist.

Gra të mermerta, të katranëta, prej qumështi të thartuar,

punoni çdo ditë pa pagesë për burrat,

kushërinjtë, nipërit, vëllezërit, gjyshërit padronët,

dhe të gjithë ju duan bukur e pastër si objekte sociale.

Thoni po, se mëkat ju ngjan  jo-ja,

shpirtbrerat, kokëtymnajosurat farmak;

thoni po dhe, në këmbim, faqes së rrudhur që e di ç’është salloja dhe uji i lëtyrtë,

merrni një puthje “natënemire” prej djalit të zemrës.

Të shtrenjtat e mia, zhgënjyese e të zhgënjyera,

që ndiqni universitetet liberale, mësoni latinishten,

greqishten, historinë, matematikën, filozofinë,

që askush s’ju mësoi si të jeni krenare, të sigurta, të forta e sypatrembura.

Përse ju duhet historia,

kur ju mëson se i vetmi objekt i gatuar prej Zotit është burri?!

Përse ju duhet greqishtja, latinishtja,

nëse më pas i lini të gjitha,

për t’i shërbyer atij, që i nevojiteni sikur nënë?!

Shqipëroi dhe përshtati: Albana Nexhipi

Tregim i trishtë fatesh të përgjuara, I (Plehërambledhësi)

Rrinte tek cepi i pallatit. Indiferent. Me duart e nxira koshave, dridhte letrën e bardhë që sterrej sakaq tyre. I hodhi duhanin, e lëpiu, e mbylli dhe e thithi me tahmà. Priste ca plehëra me vlerë sot, ca vula fatesh të njerëzve që e përçmonin tek gërmonte hedhurinave të jetës së tyre. Po i fundit do qeshej ai, e me të gajasur: ku kish më qesharakë se ata që llogjikonin se këpucët që s’fusnin ujë e një kravatë “firmato” të bënin njeri? E ç’njeri zeza ish dikush që e luanin fijesh? Që i dirigjonin këmbë e duar e buzë,  ç’të dëgjonte, llafoste e shihte. Të parë i thënçin asaj drite verbërie që u fekste kokërdhokëve! Të paktën ai e zgjidhte vetë koshin.

Duhani i përcëlloi gjuhën, hidhëroi fytin e përvëloi stomakun. Pështy dheut fijet e mbetura ndër dhëmbë dhe mbushi mushkëritë me frymë. Takat e komshies juriste, së bijës së një funksionari të lartë të kohës së komunizmit, i morën mendjen. Me nepsin  e ziliqarit ngjiti sytë  vitheve të saj, aty ku fragmentet e letrës së grisur bëheshin më përvëluese se kurrë. I shoqi i shkonte pas, qepallrënë e turilëshuar si bulldog i trishtë.  Palé ç’mëkat kish për të vojtur që ndihej asisoj me të këtillë grua, kaq alamet. I nxehta e saj po tërbonte krerë nga këta të peshëmëdhenjtë, kurse mavria qe plevitosur me të tëra, “Nesër nga shtata e marr vesh përgjigjen që i jep atij kukumjaçkës skilipece dhe fatin e pronave të Zeqinesë, plakës gërrmuqe pa njeri, që s’qullosi e katranosi një thërrime për vete, edhe pse zotëron gjysmën e Tiranës, edhe pse ç’nuk u fali juristëve e gjyqëtarëve. Janë maskarenj këta, dihet, po Zoti është i madh e dro kjo dërdëngia bën edhe të mira.”

Cingari i digjej shtruar. Qe mësuar me hidhësinë e tij, siç qe mësuar me të palarët kokëxhelosur që e neverisnin si të kish lebrozën, me punonjësit e Bashkisë që e shtynin më keq se plehërat, me komshinjtë dritshkurtër e fodulla që i besonin çdo ditë thellësive e pragjeve të koshave fatet e tyre.   Në tre e merrte vesh se ç’do bëhej nga shtëpia e ministrit. Se përsa do t’ia shiste vendin e punës krushkut të komshiut me katër djemtë në Angli, a  do t’ia falnin makinën e të bijës, e kë nga djelmoshat do zgjdhte kjo e fundit t’i hante kokën. 

Ora në ekranin te bari përballë shënonte 13.30. Çupa e lajmeve, në dukje  cipëhollë e  me fytyrën më  të bardhë se karta e cingarit,  tregonte në sfond një tymnajë nuancash gri që çohej mbi det. “Kokat hëngërshin! Akoma s’e dinë që ora bie për të gjithë!”.  I hahej, I ftohti ia shtonte urinë.  Majat e gishtërinjëve i qenë kallkanosur përgjysmë. “Ora bie për të gjithë, e në tre këmbanat për ish-fuksin që mbahet me të madh. Në tre qeshem unë. Radha është timja”.  

 

Tiranë, tetor 2013